Sông Đông êm đềm
(Bách khoa toàn thư mở Wikipedia)
Sông Đông êm đềm (tiếng Nga : Тихий Дон, Tikhy
Don) là bộ tiểu thuyết vĩ đại nhất của nhà văn Nga Mikhail
Aleksandrovich Sholokhov. Với tác phẩm này, Sholokhov đã được tặng Giải Nobel văn học năm 1965.
Sau khi tham gia cuộc Nội chiến ở phía Hồng quân năm 1920,
Sholokhov trở về quê, một làng Cossack thuộc trấn Veshenskaya vùng sông Đông (nay
là tỉnh Rostovsky, Liên bang Nga)
năm 1924. Ông bắt đầu viết Sông
Đông êm đềm từ năm 1925 và lần lượt phát hành :
§
Phần một, (1928),
viết về giai đoạn 1912 đến 1916:
nhân vật chính Gregori Melekhov mới bắt đầu lớn lên, gia nhập quân ngũ và tham
gia chiến tranh
thế giới lần thứ nhất.
§
Phần hai (1929),
viết về giai đoạn 1916 đến đầu 1918,
giai đoạn cuộc Cách mạng tháng Mười nổ ra, hoạt động của đội quân Bạch vệ của
tướng Cornhilov, khởi đầu cuộc Nội chiến Nga.
§
Phần ba (1933), viết về giai đoạn đầu 1918 đến tháng 5 năm 1919,
giai đoạn cuộc nội chiến diễn ra khốc liệt.
§
Phần bốn (1940),
viết về giai đoạn từ tháng 5 năm 1919 cho đến khi cuộc nội chiến kết thúc
năm 1922.
Bản dịch tiếng Việt phổ biến nhất là của dịch giả Nguyễn
Thụy Ứng, được in thành tám tập. Năm 2005,
được in làm bốn tập, trong đó dịch giả đã hiệu đính lại bản dịch, thêm phần phụ
lục để giới thiệu một số đoạn trước đây bị cắt bỏ. Lần tái bản gần nhất (2007),
Nhà xuất bản Văn học gộp thành hai quyển.
Nội dung
Sông Đông êm đềm miêu tả một giai đoạn lịch sử
mười năm từ 1912 đến 1922 trong phạm vi địa lý rộng lớn: mặt
trận miền Tây nước Nga trong Thế chiến thứ nhất, Ukraina, Ba Lan, Romania cho đến Sankt-Peterburg, Moskva nhưng chủ yếu diễn ra ở hai bờ sông Đông và tập
trung vào một làng Cossack ven sông. Trong phần đầu của tiểu
thuyết, Sholokhov đã quay lại quá khứ của gia đình Melekhov từ thời người ông
nội với cô vợ người Thổ Nhĩ Kì bị người dân Cossack xa lánh và dị nghị do lối
sống kì lạ. Gregori Melekhov là con thứ hai trong một gia đình ông nội là người
Cossack, bà nội là người Thổ Nhĩ Kỳ. Gregori đem lòng yêu Aksinia,
vợ một người hàng xóm và nhằm ngăn cản mối quan hệ này, gia đình Melekhov cưới
Natalia cho chàng. Để được tiếp tục sống bên nhau, Gregori và Aksinia cùng bỏ
nhà đi làm thuê. Tủi nhục, phẫn uất, Natalia đã quyên sinh nhưng không chết.
Gregori phải đi lính khi đến tuổi và cùng với những chàng trai Cossack khác, trong đó có người anh Pyotr nhập
ngũ trước đó chiến đấu chống lại quân Áo, Đức trong những
năm đầu của Thế chiến thứ nhất. Tham gia chiến tranh, do cứu sống một Trung tá
bị thương, chàng được tặng Huân chương
thánh Gorge đồng thời
cảm nhận thấy tính chất tàn bạo, vô nghĩa của chiến tranh và luôn day dứt về
điều đó. Ở quê nhà, Aksinia sống trong cơ cực, cô đơn, tuyệt vọng, đứa con đầu
lòng cũng không sống nổi vì bệnh tật, nàng đã chấp nhận quan hệ với Evgeni, con
trai của chủ nhà. Bị thương và về phép, biết được chuyện của Aksinia, Gregori
quay trở về sống với Natalia và sau khi chàng trở lại quân ngũ ít lâu thì
Natalia sinh đôi một trai, một gái. Cách mạng tháng Mười nổ ra, trong những ngày hỗn loạn ấy,
Gregori bị xô đẩy hết từ "bên Đỏ" rồi lại sang "bên Trắng".
Mặc dù chán ghét và không ý thức được mình chém giết để làm gì nhưng vó ngựa Cossack của Gregori vẫn phiêu bạt khắp các
chiến trường, lao vào những trận đánh đẫm máu. Bất chấp những gì đã xảy ra,
Gregori và Aksinia vẫn yêu nhau và họ đã nối lại quan hệ. Tuyệt vọng, Natalia
nhờ một bà lang băm bỏ đi giọt máu của mình và Gregori mà nàng đang mang trong
người rồi chết do mất máu, trước khi chết Nataliađã tha thứ cho Gregori. Không
lâu sau, con gái của Gregori và Natalia cũng chết do thiếu thốn, bệnh tật. Sau
khi giải ngũ về quê, đã chán ghét cảnh chém giết trên chiến trường chàng chỉ
mong có một cuộc sống bình yên cùng Aksinia. Bất chấp điều đó và mặc dù giữa em
gái Gregori với Miska Kosevoi, một người bạn của chàng đã trở thành đại diện
cho chính quyền Xô viết trong
vùng yêu nhau tha thiết, chàng luôn sống trong sự đe dọa phải trả giá cho những
gì đã gây ra khi chống lại chính quyền mới. Lo sợ trước nguy cơ bị bắt giam và
xét xử, Gregori bỏ trốn theo quân thổ phỉ của Fomin. Chính quyền Xô viết ngày càng
được củng cố và toán phỉ của Fomin không còn đất dung thân, Gregori đem Aksinia
bỏ trốn đi một nơi xa mong có được cuộc sống yên ổn nhưng trên đường trốn chạy
bị phát hiện, truy đuổi, Aksinia trúng đạn chết trên tay Gregori. Cùng trong
lúc này, Gregori đã đem tất cả vũ khí thả xuống sông Đông như một hành động giã
từ vũ khí. Trở về vùng sông Đông, anh gặp lại con trai. Anh được biết bố mẹ đã
mất, anh trai (lính bảo hoàng) bị em rể (hồng quân) giết. Tất cả những gì còn
lại của Gregori trên đời là đứa con trai duy nhất. Hình ảnh cuối cùng của bộ
tiểu thuyết là cảnh Gregori bồng đứa con về nhà.
Đặc điểm
Người ta thường so sánh Sông Đông êm đềm với Chiến tranh
và Hoà bình của Lev
Nikolayevich Tolstoy. Bộ sử thi này một trong những tác phẩm tiêu
biểu nhất của trường phái Hiện thực Xã
hội chủ nghĩa mà trong
đó Sholokhov đã hợp nhất được những di sản nghệ thuật của Tolstoy và Gogol.
Ngay từ chương mở đầu tác phẩm đưa đã
đưa độc giả vào cuộc sống của những người nông dân Cossack vùng sông Đông trước cách mạng tháng Mười với nếp sống phong kiến gia trưởng
nghiệt ngã, cùng những xung đột căng thẳng trong những quan hệ gia đình, sinh
hoạt. Từ chương 2 hành động của tiểu thuyết mở rộng dần sang những vấn đề xã
hội nóng bỏng gắn liền với những biến động của lịch sử diễn ra trên đất nước:
những định kiến của người dân Cossack,
vốn trước kia được Nga hoàng ưu đãi
đặc biệt nhằm mua chuộc, sử dụng để chống phá mọi phong trào đấu tranh của nhân
dân, sự phân hóa xã hội trong cộng đồng Cossack,
cuộc đấu tranh giai cấp đặc biệt phức tạp và ác liệt vùng sông Đông. Trong các tập 2, 3 và 4, tác phẩm tập trung miêu tả
bối cảnh lịch sử những năm nội chiến, những xung đột gia đình gắn với xung đột
xã hội.
Cũng như các tác giả kinh điển của
trường phái hiện thực, Sholokhov đã viết Sông
Đông êm đềm với tất cả sự
thật dù tàn nhẫn nhưng là lô-gíc tất yếu của hoàn cảnh, tác động xã hội. Mặc dù
rất đáng yêu, đáng được hưởng hạnh phúc nhưng số phận của Gregori, Aksinia,
Natalia và nhiều nhân vật khác nữa đều bi thảm trong dòng chảy khốc liệt của
những biến động xã hội lớn lao ở nướcNga thời
kỳ Nội chiến. Bộ sử thi đồ sộ với trên 100 nhân vật diễn ra trong 10 năm trên
một không gian rộng lớn, với những sự kiện dồn dập nhưng được kết cấu vô cùng
chặt chẽ. Mỗi nhân vật đều được mô tả với đặc điểm tâm lý, tính cách và cả thể
hình rất riêng biệt, từ người nông dân bần cùng nhiệt tình đi theo cách mạng
đến bọn phú nông chống phá cách mạng với lòng hằn thù sâu sắc, từ những đảng
viên trung kiên đến bọn chỉ huy, binh lính trong các đạo quân bạch vệ liều lĩnh
và tàn bạo, từ những chàng trai Cossack bộc trực và quả cảm đến những cô gái
Cossack yêu thương say đắm và giàu lòng vị tha. Độc giả bị cuốn hút bởi tính
cách, tâm hồn Aksinia và cũng nhớ cả "lọn tóc trên cái gáy rám nắng"
của nàng. Tính hiện thực sâu sắc của Sông
Đông êm đềm thể hiện rõ nét ở
từng hình tượng nhân vật với tất cả những gì tốt đẹp, bình thường, thậm chí xấu
xa như cuộc đời vẫn luôn là như vậy. Aksinia hấp dẫn, mãnh liệt, chiến đấu đến
cùng để giành giật tình yêu nhưng cũng không vượt qua nổi những phút cô đơn,
tuyệt vọng và cả bản năng rất đàn bà. Natalia thủy chung, hiền dịu nhưng nhẫn
nhục, cam chịu và yếu đuối. Chính vì vậy những nhân vật của Sông Đông êm đềm lại càng thực, càng sống trong lòng
độc giả. Với tình yêu và hấp thụ được cái hồn của vùng đất sông Đông, Sholokhov đã đưa vào Sông Đông êm đềm cảnh vật quê hương, những tập tục,
những bài dân ca một cách nhuần nhuyễn, hòa quyện với con người.
Trong Sông
Đông êm đềm hình tượng nhân
vật Gregori tiêu biểu cho tầng lớp trung nông trải qua nhiều lầm lạc, dao động
về tư tưởng chính trị trong những năm bão táp. Tính cách của Gregori phức tạp,
mâu thuẫn. Đó là một con người chính trực, tự trọng, nồng nhiệt, mạnh mẽ và
dũng cảm rất Cossack,
yêu làng xóm và quê hương, nhưng cũng có những mặt xấu như thô bạo, ít nhiều
tàn nhẫn và tư hữu. Với những định kiến đã hình thành từ lâu trong cộng đồng Cossack,
Gregori cho rằng cách mạng đã tước đoạt mất những quyền lợi của cộng đồng Cossack,
xâm phạm vào truyền thống, danh dự của họ. Gregori muốn rằng những người Cossack không theo phe đỏ cũng không thuộc phe
trắng, nhưng rồi cuộc đấu tranh quyết liệt diễn ra ngay trên quê hương sông Đông, ngay trong những người Cossack đã không cho phép họ lựa chọn con
đường thứ ba. Gregori đã rơi vào lầm lạc khi tách khỏi nhân dân, đi theo quân
bạch vệ, phạm tội chống lại nhân dân, chống lại tổ quốc. Nhưng giữa những ngày
tháng đó chàng vẫn không thôi dằn vặt, cảm thấy mình lạc lõng, đau khổ với
những quyết định của mình. Gregori đã bỏ trốn về nhà mà trong thâm tâm vẫn chưa
xác định được con đường tất yếu phải đi. Những định kiến và tư tưởng cũ vẫn níu
giữ Gregori trong tư thế bấp bênh, lưng chừng, có lúc chàng gia nhập hồng quân, có lúc lại bị cuốn về phe đối nghịch. Kết cục của
sự lừng chừng giữa những dòng xoáy của xã hội đã khiến chàng không tìm được cho
mình một con đường, không tìm thấy ý nghĩa của cuộc sống, những người phụ nữ
gắn bó với chàng phải chịu kết cục thảm thương và bản thân chàng rơi vào tình
thế nguy hiểm khi mang trọng tội phản bội chính quyền xô viết và bên
mình không còn một ai thân thích.
Không chỉ những nhân vật được khắc họa
tới mức điển hình, những vấn đề muôn thủa của con người như tình yêu, ý nghĩa
cuộc sống, những quan hệ họ tộc và làng xóm được mô tả rất thành công,Sông
Đông êm đềm còn biểu hiện một
cách chân thực, sống động cuộc sống, số phận của cả một dân tộc, một vùng đất
của người Cossack đúng như trong lời một bài hát Cossack cổ:
Mảnh đất thân
thương, mảnh đất vinh quang của chúng ta được gieo những cái đầu Cossack
Điểm trang sông
Đông êm đềm của chúng ta có những nàng gái góa trẻ măng
Hoa nở trên sông
Đông êm đềm, cha của chúng ta là bầy trẻ thơ côi cút
Sông Đông êm đềm
đầy nước mắt những người mẹ, người cha
