(Nguyễn
Thị Thúy Anh -Trường THPT chuyên Phan Bội Châu)
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI :
Nguyễn Du là một trong những đỉnh cao của nền văn học Việt Nam, cuộc đời và sự
nghiệp của ông mang nhiều tâm tư sâu sắc, quy tụ được những vấn đề xã hội
và dự báo nhiều điều cho mai hậu. Việc nghiên cứu về Nguyễn Du không bao giờ
kết thúc. Truyện Kiều - tác phẩm bất hủ của ông, "tập
đại thành" của văn học Việt Nam, ngay từ khi mới ra đời đã là đối tượng
nghiên cứu của nhiều nhà khoa học và từ đó đến nay việc nghiên cứu Truyện
Kiều không bao giờ
đứt đoạn , nó luôn phát triển cùng nghành văn bản học và ngữ văn học. Hơn nữa
Nguyễn Du và Truyện Kiều chiếm vị trí không thể thiếu trong
chương trình văn học ở trường phổ thông, tính cả chương trình văn THCS và THPT
Nguyễn Du và Truyện Kiềuchiếm một thời lượng lớn. Trong
đó Truyện Kiều được học với tư cách tác phẩm và nhiều đoạn trích. Đoạn trích "Trao duyên"
là màn đặc biệt, diễn tả sâu sắc bi kịch đầu tiên trong cuộc đời đầy bi
kịch của Kiều, đồng thời thể hiện tập trung nghệ thuật miêu tả nội tâm và tư
tưởng nghệ thuật của Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Vì thế "Trao duyên" là một đoạn trích hay nhưng cũng rất
khó tiếp cận, nó thu hút những sự tìm tòi khám phá của các nhà nghiên cứu và
của giáo viên giảng dạy môn văn. Qua nhiều năm giảng dạy, tích lũy chúng tôi
mạnh dạn đề xuất một hướng tiếp cận đoạn trích này.
II. NHỮNG CON ĐƯỜNG ĐÃ MỞ :
Như đã nói ở trên, là một đoạn trích tiêu biểu cho ngòi bút của Nguyễn Du trong
Truyện Kiều nên "Trao duyên" được nhiều nhà nghiên cứu phân tích và
khám phá trên nhiều bình diện.
Lê Trí Viễn với bài viết "Trao duyên"
trong cuốn "Đến với thơ hay" - NXB Giáo dục -1998 đã phân tích sâu
sắc ngôn ngữ nhân vật, chỉ ra cách sử dụng từ ngữ độc đáo, ý nghĩa của các từ
ngữ trong việc Kiều thuyết phục Vân thay mình trả nghĩa chàng Kim nhằm
làm nổi bật cái "sắc sảo mặn mà" của nhân vật, nhưng cũng chính vì thế
mà bài viết chưa làm nổi bật được diễn biến tâm trạng của nhân vật Thúy Kiều.
Bài viết của Lê Bảo trong "Giảng văn văn học Việt Nam" -
NXBGD-1997 - một bài viết rất công phu, khám phá sâu sắc về nhiều phương diện
nghệ thuật của đoạn trích "Trao duyên"
nhằm làm nổi rõ dòng tâm trạng của nhân vật như tác giả kết luận: “ý
thức về thân phận của con người trong tác phẩm là kết quả của những yếu tố nghệ
thuật kết hợp lại một cách nhuần thấm tự nhiên, trong đó có nhịp điệu, các
thành ngữ, việc miêu tả thời gian tâm lý trong cái dòng phát triển biện chứng
của những trạng huống tâm hồn" và tác giả Lê Bảo phân tích rất kỹ các
yếu tố nghệ thuật như nhịp điệu, từ ngữ, thành ngữ - tác giả chú ý phân tích
làm rõ thời gian tâm lý trong đoạn trích nhưng chỉ chú ý vào phần sau mà chưa
chú ý dòng chảy thời gian tâm lý xuất hiện ngay từ đầu đoạn trích, chính nó tạo
nên nhịp độ chung cho đọan trích cũng như quy định ngôn ngữ, hành động của nhân
vật trong việc trao duyên. Hơn nữa đây là một bài viết chuyên sâu nên nếu áp
dụng bài viết này vào bài giảng trong hai tiết ở lớp với trình độ của học sinh,
giáo viên sẽ gặp nhiều khó khăn, lúng túng giữa việc cân bằng nội dung bài
giảng với lượng thời gian lên lớp.
Ở
sách giáo viên một cuốn sách có tầm định hướng cụ thể chi tiết cho giáo viên
trong soạn bài, lên lớp cũng viết bài nàykhá rõ ràng, chu đáo với mục đích
"làm rõ" chủ đề
"bi kịch tình yêu tan vỡ",
khám phá lôgích trong diễn biến tâm trạng và ngôn ngữ biểu đạt. Bài viết này
chia đoạn trích làm hai phần với ba nội dung chủ yếu : nội dung thứ nhất "Mâu thuẫn làm nền cho diễn biến tâm trạng nhân vật".
Nội dung thứ hai: "Thúy Kiều nhờ em
thay mình trả nghĩa Kim Trọng". Nội dung thứ ba: "Tâm trạng bi kịch của Thúy Kiều”. Như vậy tác giả
Nguyễn Lộc chỉ tập trung khám phá tâm trạng nhân vật ở phần thứ hai còn phần
đầu của đoạn trích tác giả chỉ tập trung phân tích sức thuyết phục trong lời lẽ
của Thúy Kiều khi nhờ Thúy Vân trả nghĩa Kim Trọng. bài viết này phù hợp với
nội dung câu hỏi hướng dẫn học bài ở sách giáo khoa. ở sách giáo, khoa có ba
câu hỏi: Câu hỏi 1 và 2 đòi hỏi học sinh tìm hiểu ý nghĩa của một số từ ngữ,
thành ngữ trong việc thuyết phục Vân cuả Thúy Kiều. Câu hỏi 3 đòi hỏi phân tích
tâm trạng của Thúy Kiều từ câu: "Ngày
xuân em hãy còn dài "
đến hết đoạn trích
Như vậy chúng ta thấy rằng các bài viết đã có những thành công nhất định, nhưng
về mặt nào đó vẫn có những hạn chế như việc tách riêng hai phần đoạn trích, để
khám phá sức thuyết phục trong lời lẽ của nhân vật ở phần 1 và khám phá diễn
biến tâm trạng ở phần 2. Chưa tác giả nào khám phá đoạn trích từ phía tìm hiểu
dòng thời gian tâm lý. chính sự cảm nhận thời gian của nhân vật trong đoạn
trích đã quy định cách thể hiện ngôn ngữ, hành động cũng như thể hiện diễn biến
tâm trạng nhân vật.
Vì thế để khám phá sâu sắc diễn biến tâm lý nhân vật chúng tôi đề xuất khám phá
đoạn trích từ cái nhìn thời gian nghệ thuật.
III. CƠ SỞ ĐỀ RA GIẢI PHÁP
1. Cơ sở lý luận:
Cùng với sự phát triển của ngành thi pháp học các học giả nước ta đã mở rộng
con đường tiếp cận tác phẩm văn học, họ đã có phương tiện hữu hiệu khám phá sự
phong phú đa dạng và hấp dẫn của thế giới nghệ thuật trong tác phẩm và một
trong những cách tiếp cận tác phẩm của thi pháp học là nghiên cứu thời gian
nghệ thuật của tác giả xây dựng trong tác phẩm của mình. Không gian, thời
gian là hai phương thức tồn tại của tất cả các sự vật khách quan vì thế thời
gian nghệ thuật (cùng với không gian nghệ thuật) là yếu tố quan trọng mà nhà
văn sử dụng để kiến tạo thế giới nghệ thuật trong tác phẩm của mình. Là phương
thức tồn tại của thế giới vật chất thời gian cũng như không gian đi vào nghệ
thuật cùng với cuộc sống được phản ánh như một hiện tượng của thế giới khách
quan. Nhưng đồng thời thời gian còn là một yếu tố nghệ thuật được soi sáng bằng
tư tưởng tình cảm, được nhào nặn và sáng tạo để giúp nhà văn mô tả nhân vật,
phản ánh đời sống một cách chân thực nhất. Con người tùy theo tâm trạng, tư
tưởng, tình cảm và ý thức mà cảm nhận thời gian một cách khác nhau cho nên các
nhà văn tập trung xây dựng trong tác phẩm của mình một hình tượng thời gian với
sự tập hợp các yếu tố thời gian cá biệt để tạo nên nhịp độ đời sống trong tác
phẩm. vì thế khám phá được các biểu hiện của thời gian nghệ thuật trong tác
phẩm chúng ta có thể giải mã được nhiều điều mà tác giả muốn gửi gắm. Việc tìm
hiểu thời gian nghệ thuật là một trong những vấn đề hiện đại và hiệu quả của
nghiên cứu văn học .
2.
Cơ sở thực tiễn
Nghiên cứu Truyện Kiều của Nguyễn Du là một trong những vấn đề được các nhà
khoa học chú trọng từ trước đến nay, trong đó có hai công trình lớn rất có giá
trị là: "Phong cách Nguyễn Du trong
Truyện Kiều" của Phan Ngọc và "Thi pháp Truyện
Kiều" của Trần Đình Sử; hai tác giả này đã nghiên cứu nhiều
phương diện khác nhau của Truyện Kiều trong đó có sự tập trung khám phá thời
gian nghệ thuật trong tác phẩm. Qua nghiên cứu, Phan Ngọc khẳng định, Truyện
Kiều có “hai thời gian", "một
thời gian khách quan của thế giới và một thời gian nội tâm trong
lòng từng nhân vật”, ông còn nói "thời gian nghệ thuật này không được đo bằng kim đồng hồ mà được đo bằng
xúc cảm con tim”. Ông còn chỉ ra sự cảm nhận thời gian cụ thể
ở nhân vật Thúy Kiều: "Thế giới
nội tâm tách ra thành ba thời gian: sững sờ trước hiện tại, hồi tưởng tới quá
khứ và lo lắng cho tương lai". Trong "Thi pháp Truyện Kiều " Trần Đình Sử dành một mục lớn
để khám phá nhiều phương diện của hình tượng thời gian ông đã chỉ ra Truyện
Kiều có "một dòng thời gian tâm lý"
đó là sáng tạo độc đáo vượt xa truyện nôm đương thời của Nguyễn Du. Dòng thời
gian tâm lý xuất hiện ở tất cả các nhân vật nhưng rõ nhất ở Thúy Kiều: "thời gian của Kiều là do hoạt động có ý thức của
Kiều tạo ra trong tương quan với hoàn cảnh”. Vì thế trước mỗi
hoàn cảnh, cảnh ngộ Kiều lại có sự cảm nhận thời gian theo một cách riêng
và dòng thời gian đó bộc lộ rõ thế giới nội tâm của Kiều. Sự cảm nhận thời gian
của Kiều rất phong phú và đa dạng tùy vào sự biến thái, đổi thay tâm trạng của
nàng trước mọi cảnh huống.
Như vậy chúng ta thấy các học giả đã khẳng định trong Truyện Kiều có một dòng
thời gian tâm trạng, dòng thời gian đó được xây dựng trên sự cảm nhận, ý thức
của nhân vật trong mối quan hệ với hoàn cảnh vì thế muốn khám phá thế giới nội
tâm nhân vật ta có thể dựa vào khám phá hình tượng thời gian nghệ thuật mà tác
giả xây dựng trong tác phẩm.
Những thành tựu của ngành thi pháp học cộng với những nghiên cứu cụ thể của các
giáo sư trong hai công trình trên đã trang bị cho chúng tôi phương tiện để đi
vào khám phá những biểu hiện của thời gian nghệ thuật trong đoạn trích "Trao duyên”. Qua nghiên cứu chúng tôi nhận thấy thế
giới nội tâm của Kiều được bộc lộ rõ qua việc nhà thơ xây dựng một dòng thời
gian một cách đặc biệt đó là một thời gian hiện tại dồn nén, thắt
ngặt trong
cảnh huống đầy bi kịch, một thời gian đồng hiện trong sự hoảng loạn của nội tâm vì
tình yêu tan vỡ.
IV.
ĐỀ XUẤT HƯỚNG TRIỂN KHAI BÀI GIẢNG “TRAO DUYÊN”
1. Lưu ý khi dạy phần tiểu dẫn:
Bên cạnh việc xác định vị trí đoạn trích trong toàn bộ bố cục kết cấu của
tác phẩm như sách giáo khoa đã trình bày chúng tôi còn chú ý giúp học sinh xác
định sự kiện trao duyên xảy ra trong giai đoạn nào của cuộc đời Kiều để xác
định rõ tâm lý nhân vật lúc đó đồng thời định hướng cho học sinh thấy đoạn
trích tập trung miêu tả tâm trạng nhân vật qua ngôn ngữ độc thoại: Nhân vật tự
suy ngẫm, tự nếm trải, giãi bày, cảm nhận trước thực tế phũ phàng nên thế giới
nội tâm đó càng sâu sắc, chân thực. Từ những suy nghĩ đó, chúng tôi thử
đề xuất hệ thống câu hỏi trong phần này:
Câu hỏi : Dựa
vào phần tiểu dẫn ở SGK và những hiểu biết về Truyện Kiều em hãy nêu ngắn gọn
vị trí đoạn trích?
Yêu cầu: Đoạn trích
nằm phần đầu tác phẩm từ câu 724 đến câu 756 sau một loạt những biến cố lớn:
Kiều phải chia tay để Kim Trọng về Liêu Dương hộ tang chú, gia đình Kiều bị vu
oan, Kiều phải từ bỏ tình yêu, bán mình cho Mã Giám Sinh để chuộc cha và em,
đây là đêm cuối cùng trước ngày ra đi Kiều tâm sự và nhờ Vân trả nghĩa chàng
Kim.
Câu hỏi
Những biến cố này xảy ra trong giai đoạn nào của đời Kiều? ở Kiều nảy sinh tâm
lý gì?
Yêu cầu: Sự kiện này
xảy ra khi Kiều chỉ mới "Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê"
(khoảng 15, 16 tuổi)
Kiều còn rất ngây thơ trong sáng chưa có va chạm trong cuộc đời, chưa hề có sự
chuẩn bị chống đỡ những nghiệt ngã của số phận, tai họa lúc này tạo nên ở Kiều
một cú sốc tâm lý lớn với những biến thái nội tâm vô cùng phức tạp.
Câu hỏi :
Truyện Kiều là tác phẩm tự sự nhưng đoạn trích lại sử dụng ngôn ngữ độc
thoại, dụng ý của tác giả ?
Yêu cầu: Để nhân vật
tự độc thoại, tức là để cho nhân vật tự suy ngẫm, tự nếm trải, tự giãi bày thế
giới nội tâm của mình thì thế giới nội tâm đó hiện lên một cách chân thực và
sâu sắc nhất.
Từ
đó chúng ta rút ra cho học sinh thấy đoạn trích "Trao duyên"chủ yếu thể hiện diễn
biến tâm trạng của nhân vật, khám phá đoạn trích tức là đi sâu khám phá diễn
biến tâm lý đó. Đồng thời để thấy rõ tấm lòng cũng như tài năng của Nguyễn Du
trong việc miêu tả tâm lí nhân vật ở Truyện Kiều.
2.
Phân tích đoạn trích :
câu hỏi:Dựa vào sự tìm
hiểu kết cấu và bố cục đoạn trích em hãy đề xuất cách phân đoạn để phân tích?
Theo dòng chảy tâm trạng của nhân vật trong đoạn trích chúng tôi chia đoạn
trích làm hai phần để tìm hiểu, phần thứ nhất từ đầu cho đến câu: "Duyên này thì giữ vật
này của chung", phần thứ hai: Tiếp đó cho đến hết.
a. Phần thứ nhất:
Có thể nói màn "Trao duyên"
diễn ra toàn bộ ở phần này, ở đây tác giả đã xây dựng một bối cảnh thời gian
đặc biệt. Bối cảnh thời gian làm nổi bật diễn biến tâm trạng của nhân vật vì
thế để phân tích diễn biến tâm trạng của Kiều ở đây chúng tôi đề xuất những câu
hỏi như sau:
Câu hỏi: Kiều
tâm sự với Vân ở thời điểm nào? Thời điểm đó tác động gì đến nhân vật?
Yêu cầu : Kiều tâm sự
với Vân vào đêm cuối cùng trước ngày Kiều theo Mã Giám Sinh từ bỏ gia
đình, từ bỏ mối tình với chàng kim ra đi,đây là khoảng thời gian ngắn ngủi mà
kiều còn được ở với gia đình. Sự thắt ngặt của thời gian đó tạo nên sự dồn nén cảm xúc
đậm đặc, trong mỗi tích tắc của thời gian có sự vận động của nội tâm của ý thức
với những biến hóa khôn lường, bởi chỉ có một thời điểm duy nhất, một con người
duy nhất có khả năng nhận lời gửi gắm cái tài sản quý giá nhất, cái hi vọng
cuối cùng của Kiều. Tính chất thắt ngặt, dồn nén của bối cảnh thời gian đó đã
tạo nên một cơn lốc nhỏ làm cồn lên những suy nghĩ, những thổn thức, thúc đẩy
nhân vật hành động. Sau những đắn đo: “Hở
môi ra cũng ngượng ngùng/ để lòng thì phụ tấm lòng với ai” Kiều quyết định trao duyên cho
em
Câu hỏi : Việc Kiều trao duyên cho em thể hiện rõ
nhất ở những câu thơ nào trong đoạn trích?
Yêu cầu: màn trao
duyên diễn ra trọn vẹn ở phần thứ nhất của đoạn trích và hoạt động trao duyên
cũng chỉ diễn ra ở những câu thơ đầu và cho đến câu thơ "Duyên
này thì giữ vật này của chung" Những câu thơ
thể hiện một sự kiện có một không hai trong cuộc đời Kiều, bộc lộ sâu sắc nỗi
đau của thân phận con người, thân phận tình yêu trong xã hội xưa.
Câu hỏi
: Màn trao duyên diễn ra qua trình tự như thế nào?
Yêu cầu : -
Trong 4 câu thơ đầu ngôn từ và hành động của Kiều vô cùng đặc biệt
* Câu thơ mở đầu có hai từ em, cậy
*Có sự phi lý trong thái độ trân trọng quá đáng với Thúy Vân của Kiều ở
hành động "lạy thưa "
Câu hỏi: Em có nhận
xét gì về lời lẽ, hành động của Kiều đối với Thúy vân trong màn trao duyên? vì
sao Kiều lại hành động như thế?
Yêu cầu: Lời nói, hành
động được Kiều thể hiện liên tiếp dồn dập, vội vàng. Hành động vội vàng này của
Kiều trước hết bắt nguồn từ việc Kiều ý thức sâu sắc hoàn cảnh của mình trong
hiện tại: Tình yêu vô cùng mãnh liệt, khát khao hạnh phúc thì vô biên mà thời
gian để yêu thương thì ngắn ngủi, chật hẹp. Sóng gió cuộc đời khủng khiếp ập
tới bất cứ lúc nào. Chính ý thức thời gian này đã làm cho Kiều phải hành động
vội vàng.
Kiều nói với em bằng những lời lẽ khẩn thiết nhất, cảm động nhất “Cậy em em có chịu lời''. Tất cả sự trông
đợi, sự ký thác gửi cả vào từ “cậy”, nàng khẩn khoản van nài em bằng những hành
động tôn kính quá mức : "lạy, thưa''...làm những điều đó
Kiều muốn Vân không thể chối từ và Kiều có thể trả nghĩa chàng Kim trong
muôn một.
Hơn nữa nhịp độ gấp gáp vội vàng trong những câu thơ còn thể hiện tinh thần
tranh chấp với số mệnh của Kiều; bởi ngay trước đó Kiều đã có những kinh nghiệm
xương máu về những phi lý của cuộc đời: vừa nhận lời yêu Kim Trọng “thề
hoa chưa ráo chén vàng” Kim Trọng đã phải ra đi. Gia
đình đang hạnh phúc “êm đềm trướng rủmàn che” cha mẹ đã : “rường
cao rút ngược dây oan”, tai họa có thể ập tới bất cứ lúc nào con
người không thể chống đỡ nổi. Kiều phải hành động tranh chấp với thời gian để
cứu lấy tình yêu của mình và Kim Trọng.
Câu hỏi: em thử
so sánh việc Kiều trao dyên với những việc làm khác của nàng trước và sau này?
Yêu cầu: Những quyết
định trong cuộc đời đều được Kiều cân nhắc, suy nghĩ rất chín chắn. Khi quyết
định bán mình nàng đã “để lời thệ hải minh sơn/làm con trước phải đền
ơn sinh thành” sau
những đắn đo, dằn vặt khủng khiếp và sau này cũng thế bao giờ kiều cũng phải
suy nghĩ rất nhiều nhưng ở đây dường như Kiều không hề so đo, tính toán
nàng nghĩ đến và làm rất mau chóng. Có lẽ nàng biết mình không thể dùng
dằng được nữa, thời gian không cho phép, sáng ra nàng đã phải lên đường, phải
từ bỏ tất cả.
Câu hỏi: Trong
bốn câu cuối của phần thứ nhất Kiều đã thuyết phục em như thế nào? (Bốn câu cuối từ: "Ngày xuân em hãy còn dài”cho đến “ngậm cười chín suối vẫn còn thơm lây” )
Yêu cầu: Để thuyết
phục em , Kiều đã dùng những lời lẽ thật đặc biệt. Trong lời của nàng có một
loạt thành ngữ nói lên mối quan hệ thân thiết, ruột rà
như:
tình máu mủ/ lời nước non
Hay là những thành ngữ
chỉ cái chết:
thịt nát xương mòn/ ngậm cười chín suối
Đó
là lời lẽ có sức mạnh lay động tình cảm, lòng trắc ẩn của con người nhất là
những người thân. Kiều đã nói với em bằng tất cả sự đau đớn, chua xót cho thân
phận mình. Lời của Kiều như là những lời trăng trối, nàng viện dẫn cả tình máu
mủ ruột rà, cả cái chết thê thảm để thuyết phục em. Kiều hiểu, để Vân nhận lời
cũng rất khó khăn bởi đây là một việc làm thay đổi cả đời Vân, là gánh nặng mà
Vân phải mang suốt cả cuộc đời. Nàng vô cùng thông cảm cho em nhưng nàng cũng
không còn cách nào khác nghĩa chàng Kim quá nặng mà hoàn cảnh của Kiều
lúc này thì quán éo le.
Câu hỏi :Lời lẽ, thái độ và hành động của Kiều ở đây,cho ta thấy điều gì ?
Yêu cầu: Kiều đã quyết
định dứt khoát, và tìm mọi cách để thuyết phục Thuý Vân thay mình trả nghĩa
chàng Kim, bởi Kiều ý thức sâu sắc về hạn chót của thời gian, Kiều không thể
làm gì khác để cứu tình yêu. Trong ý thức nàng đây là hành động duy nhất mà
nàng có thể làm cho tình yêu, cho chàng Kim. Cho nên nàng đã dùng tất cả nỗi
thống khổ của đời mình và những lời lẽ thuyết phục nhất để thuyết phục
Vân.
Câu hỏi: bên
cạnh việc thuyết phục Thuý Vân, lời nói của Kiều còn thể hiện điều gì?
Yêu cầu: Bên cạnh đó,
lời của Kiều còn cho ta thấy sự cảm nhận của nàng về bi kịch số phận, bi kịch
tình yêu, một cách sâu sắc. Trong từng câu, từng chữ nàng nói với em, có sự ý
thức sâu sắc về thân phận của mình, đó là sự hiển diện của một "mệnh
bạc" của cái
chết"Thịt nát xương mòn".
Nhưng đặc biệt nhất, ở đây lời của nàng thể hiện nỗi đớn đau tột cùng trước sự
tan vỡ của tình yêu. Nàng nhắc lại kỷ niệm tình yêu thật tha thiết (ngay khi
đang tìm cách trao duyên cho em). Nàng nhớ như in phút dây gặp gỡ, hẹn thề ''khi
gặp chàng Kim, khi ngày quạt ước, khi đêm chén thề "đó là phút
dây đẹp nhất đời nàng. Thế mà tình yêu đó thật ngắn ngủi, những tai hoạ khủng
khiếp đổ xuống bất ngờ không thể chống đỡ “sóng gió bất kì”, “giữa
đường đứt gánh tương tư” tình yêu phút chốc nát tan.
Câu hỏi: để diễn tả
nỗi đau này của Kiều tác giả sử dụng những phương tiện nghệ thuật nào?
Đoạn thơ
có điệp ngữ “khi gặp, khi ngày, khi đêm”, âm điệu thơ luyến láy, nhịp điệu
thơ gấp gáp, hình ảnh thơ tương phản gay gắt đã diễn giải ý thức sâu sắc của
Kiều về sự ngắn ngủi mong manh của hạnh phúc tình yêu giữa cuộc đời dâu bể. Tất
cả những điều này làm nổi bật cái bi kịch oan trái của cuộc đời Kiều: Khát khao
hạnh phúc thì vô biên, hiện thực đời sống tàn nhẫn, khủng khiếp đã biến hạnh
phúc thành chốc lát, tất cả chỉ còn là sự xót xa nuối tiếc khôn nguôi.
Câu hỏi:
Sau những lời thuyết phục em việc làm tiếp theo của Kiều là gì?
Yêu cầu:
việc làm tiếp theo của Kiều là trao kỉ vật cho em
Câu
hỏi: cảm nhận của em khi nghe Kiều dặn dò Vân lúc trao kỷ vật?
Yêu cầu: Kiều trao kỷ
vật cho em ''chiếc thoa, bức tờ mây'' những vật minh chứng cho tình yêu của
Kim Kiều bây giờ nàng đưa lại cho em, thế là mọi việc đã kết thúc, Vân đã nhận
lời việc đền ơn Kim Trọng đã xong. Thế mà, Kiều vẫn không thể thanh thản
bởi duyên đã trao nhưng tình thì không thể dứt nên kỷ vật đã trao mà nàng
vẫn cố níu kéo bằng lời dặn “vật này của chung”. Câu thơ không hề có
một từ ngữ nào miêu tả trực tiếp nội tâm nhân vật, nhưng sự dùng giằng khi trao
kỷ vật của Kiều lại gợi dậy cho người đọc những cảm nhận về tâm trạng
tiếc nuối, vò xé của nàng.
Như vậy ở phần thứ nhất trong đoạn trích này tác giả không chỉ thể hiện sự "sắc sảo" của Kiều trong việc thuyết phục Thúy
Vân trả nghĩa chàng Kim. Nếu chỉ là thuyết phục Vân thì bốn câu đầu đã hoàn
thành viên mãn. Ở đó có cả việc trao gửi, có người nhận lời gửi gắm, có cả hoàn
cảnh éo le "giữa đường đứy gánh tương tư"buộc
Kiều phải nhờ cậy nhưng ở đây Kiều giãi bày rất dài dòng, hành động, lời
nói của Kiều không chỉ chịu sự chỉ đạo của lý trí mà còn do những cảm nhận về cảnh
ngộ của bản thân trong hiện tại đã tạo ra những khủng hoảng nội tâm
sâu sắc. Nên những nguồn cơn trong lòng nàng trào dâng không kìm giữ nổi. Chúng
ta thấy trong đoạn thơ xuất hiện hai dòng chảy: một
dòng chảy của lý trí và một dòng chảy của tâm trạng.
Mạch ngầm đầy dư ba đó biểu hiện sâu sắc cái nhìn cảm thông nhân đạo của Nguyễn
Du trước bi kịch cuộc đời Kiều. Đồng thời việc khám phá được những rung động
tinh vi trong tâm hồn nhân vật như thế, chứng tỏ nhà thơ là một kì tài trong
việc phân tích nội tâm nhân vật.
b.Phần thứ hai:
Giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh thấy được diễn biến tâm trạng của nhân vật
từ phần thứ nhất đến phần thứ hai bằng câu hỏi có tính chất gợi ý như sau :
Câu hỏi : Nếu phần thứ
nhất tâm trạng của Kiều chủ yếu được thể hiện qua sự cảm nhận cái hiện tại ngắn
ngủi thì ở phần này tâm trạng của Kiều được biểu hiện qua dòng thời gian nghệ
thuật như thế nào ?
Yêu cầu: ở phần thứ
nhất Kiều phải dùng lý trí kìm nén cảm xúc để trao duyên cho em thì lúc này
việc vì người đã xong, lý trí không còn đủ sức kìm giữ được cảm xúc Kiều rơi
vào sự khủng hoảng tâm lý cực độ.
Tâm trạng đó của Kiều được biểu hiện bằng những lời nói, hành động của
Kiều trong sự cảm nhận thời gian đặc biệt đó làthời gian đồng hiện quá khứ, hiện tại, tương lai.
Câu hỏi :
Từ sự kiện trao duyên Kiều cảm nhận hiện tại của mình như thế nào?
Yêu cầu : Khi
duyên đã trao, tình yêu vĩnh viễn tan vỡ, hạnh phúc trở thành ảo vọng, hiện
tại đã trở thành thời điểm phân chia, ngã ba đường của số phận để nhân vật quay nhìn vào quá
khứ, soi rọi vào tương lai. Soi rọi vào tương lai Kiều nhìn thấy hạnh
phúc của Thúy Vân khi đã "nên vợ nên chồng" với chàng Kim và Kiều cũng thấy thân phận
mình đã trở thành kẻ "mệnh bạc", kẻ bị "mất
người" vì thế trong Kiều trào lên niềm tự thương khắc khoải,
xót xa.
Câu hỏi : Đồng thời
với việc nhìn thấy tương lai đó trong Kiều có diễn biến tâm lý như thế
nào? Bộc lộ tâm trạng gì ?
Yêu cầu : Từ hiện tại
cay đắng ( mất tình yêu) hình dung một tương lai bất hạnh khi đối sánh số phận
mình với duyên tình của Thuý Vân, Kiều quay về tìm đến với tình yêu bằng kỷ
niệm của ngày gặp gỡ hẹn thề, "phím đàn với mảnh hương nguyền”nhưng
tất cả đã không còn. Mọi việcđã trở thành quá khứ, hai từ "ngày
xưa" đã
đẩy lùi cái kỷ niệm êm đềm ngày nào vào quá khứ xa xôi, vời vợi (mặc dù
tình yêu Kim - Kiều vừa mới ''thề hoa chưa ráo chén vàng”,những sự biến
trong gia đình Vương ông xảy ra gần như đồng thời với việc Kim Trọng về Liêu
Dương). Cái ngày nay phút chốc đã là cái ngày xưa cả "phím
đàn", cả "lò
hương " đêm thề
thốt, những gì đẹp nhất, quý giá nhất đã hun hút xa xôi, chìm vào bóng tối. Kiều
trở về quá khứ tưởng tìm được nơi an ủi nhưng kỷ niệm lại là nhát dao cứa mạnh
vào tim, đẩy nàng tới sự hoảng loạn, nàng chạy trốn kỷ niệm tìm đến với tương
lai.
Câu hỏi : Trước
mắt Kiều hiện lên một tương lai như thế nào ?
Yêu cầu : Trước mắt
Kiều hiện lên một tương lai thật hãi hùng, nàng nhìn thấy số phận của mình nơi
mai hậu thật là thê thảm, nàng đã là người của thế giới bên kia, linh hồn
nàng vật vờ theo lá cây ngọn cỏ trở về mang theo niềm tiếc nuối khắc khoải ''hồn
còn mang nặng lời thề " nhưng
tình yêu bất diệt của nàng không còn chỗ trong cuộc sống hiện thực. Cũng ''lò
hương ấy",''tơ phím này"nhưng người so tơ, đốt lò không còn
là Kiều cũng không còn là Kim của ngày xưa. Sự trở về của Kiều chỉ còn niềm hy
vọng duy nhất là sự cảm thông của người ngày xưa “rưới
xin chén nước cho người thác oan” Kiều ví mình như chàng
Trương Chi thủa nào mang nặng khối tình xuống Tuyền đài chỉ có sự thấu hiểu của
người ngày xưa mới có thể hoá giải nỗi oan tình, nàng khẩn cầu niềm an ủi để
xoa dịu nỗi đau. Vậy mặc dù duyên đã trao, nghĩa chàng Kim đã trả
nhưng Kiều không hề
thanh thản, sự tan vỡ oan khuất của tình yêu làm nàng đau đớn không cùng hồn
nàng không thể về nơi siêu tịnh, nàng chỉ hy vọng mai hậu Kim Trọng cảm thông
may ra nỗi oan thác này mới được giải tỏa.
Câu hỏi: em có
nhận xét gì về dòng thời gian ở đây?
Yêu cầu: Dòng thời
gian ở đây không tuân theo sự chảy trôi của thời gian khách quan bên ngoài mà
nó có những nhịp độ hoàn toàn khác: có sự hồi hoàn giữa thời gian hiện tại, quá khứ,
tương laitrong một khoảnh khắc ngắn của cả cuộc đời. Giọng thơ cũng
thay đổi, hình ảnh thơ chập chờn ma mị, thời điểm không xác định (mai sau, bao giờ) không khí linh thiêng (đốt
lò hương, so tơ phím).Tất cả nói lên tâm trạng khổ đau khủng hoảng
của nhân vật. Sự đối lập găy gắt giữa ước vọng và hiện thực cuộc sống đã làm
cho Kiều rơi vào tột cùng bi kịch, dẫn tới sự khủng hoảng tâm lý dữ dội.
Câu hỏi: Nhận
xét của em về nghệ thuật miêu tả nội tâm của nhà
thơ?
Yêu cầu: Xây
dựng dòng thời gian tâm lý này Nguyễn Du đã làm nổi bật thế giới nội tâm đầy
mâu thuẫn của Kiều. Một mặt nàng muốn trao duyên cho em để chàng Kim đỡ đau
khổ, một mặt nàng không dứt nổi mối tình tuyệt đẹp của mình và khi không thể
giữ nổi tình yêu nàng đau đớn đến hoảng loạn. Nàng gần như mất hết ý thức
về không gian, thời gian. Vì thế dòng thời gian ở đây không tuân theo thời gian
khách quan mà nó có một nhịp độ riêng thẫm đẫm cảm xúc, tâm trạng. Dùng dòng
thời gian đặc biệt này nhà thơ đã mổ xẻ tâm trạng nhân vật một cách chân
thực nhất, những biến đổi tinh vi của tâm hồn được lý giải thật sâu sắc, tài
tình.
Trong sự hoảng
loạn khi tình yêu đã mất, Kiều chìm vào một dòng thời gian
ảo, Kiều như nửa tỉnh
nửa mê đang nói chuyện cùng Vân nàng bỗng như nói chuyện với mình, nàng đối
diện một thực tế đớn đau:
Trâm
gãy gương tan
Tơ duyên
ngắn ngủi
Câu hỏi : Tâm
trạng của Kiều được thể hiện rõ nhất qua từ ngữ nào?
Yêu cầu: Từ “bây
giờ” như một cái mốc oan nghiệt xẻ cuộc đời Kiều thành hai nửa. Một
nửa trong quá khứ êm đẹp, một nửa là hiện tại bi thương. Cái giới hạn chia đời
Kiều thành hai nửa đó chính là bi kịch trao duyên mà Kiều vừa
thực hiện xong. Cái“bây giờ” trở thành bản lề khép mở hai thế giới
của đời Kiều: một quá khứ “êm đềm trướng rủ màn
che”, một tương lai “mệnh bạc” hồn vật vờ theo lá cây ngọn cỏ vì ôm
mối oan tình không dứt.
Câu hỏi: Quay lại với
hiện tại, đối diện với bi kịch "bây giờ trâm gãy, bình tan” tâm trạng Kiều
như thế nào?
Yêu cầu:Tâm
trạng Kiều có sự đột biến. Nỗi đau khi tình yêu bị tan vỡ thì người ngoài cuộc
không thể hiểu, nàng Vân không thể chia sẻ. Lúc này, tâm trạng Kiều chìm tới
đáy của sự chiêm nghiệm cá nhân, của nỗi đau cuộc đời, nàng ý thức sâu sắc thân
phận của mình.
trâm gãy bình
tan
tơ duyên ngắn ngủi
phận bạc như vôi
nước chảy hoa
trôi
Lời nói của Kiều có một loạt những thành ngữ diễn tả cái
tan vỡ, cái bất hạnh, cái nổi trôi vô định của số phận, Kiều nhắc tới điều
đó bằng sự ý thức về thân phận, về cuộc đời bi kịch của mình, bằng nhận
thức sự đối lập găt gắt giữa cái hữu hạn của số phận và cái"muôn vàn" vô hạn của tình yêu, ước vọng. Hiện
tại đẩy nàng xuống tận cùng bi kịch, nỗi đau này không thể chia sẻ cùng ai, kể
cả nàng Vân chỉ có chàng Kim là hiểu, chàng là người duy nhất có thể chia
sẻ vì thế từ sự tự thương mình Kiều tìm đến chàng Kim và bóng hình chàng Kim
xuất hiện trong sự tưởng tượng của Kiều. Đang đối mặt cùng Thuý Vân thế mà Kiều
dường như vượt qua cả không gian thời gian để cùng tâm sự với chàng Kim. Lời
của nàng giờ đây là những lời than chua xót về thân phận của mình và thân phận
của tình yêu, đặc biệt là những lời tạ lỗi cùng Kim Trọng:
Kể làm
sao hết muôn vàn ái ân
Trăm nghìn gửi lạy tình quân
Nàng gọi tên chàng Kim bằng những tiếng nấc
nghẹn ngào như trong cơ mê sảng “Ôi Kim
lang hỡi Kim lang/ Thôi thôi thiếp đã phụ chàng từ đây”. Những gì đã lo cho chàng Kim
chỉ làm nàng yên tâm trong khoảng khắc, nàng vẫn mang nặng trong lòng mình nỗi
mặc cảm tội lỗi.
Câu hỏi: Cảm nhận của em về tâm trạng nhân vật ở đây?
Yêu cầu: Đoạn thơ diễn tả một cơn khủng hoảng, một trận
sóng gió tơi bời trong lòng của con người tài sắc mà mệnh bạc. Nàng khổ đau,
quằn quại đâu phải chỉ vì chính mình mà còn vì người nên nỗi đau càng nhân lên
gấp bội...
